archief / downloads

Architectuurroute: Woonidealen in veranderende tijden

Wonen is meer dan het bouwen van huizen. Hoe we wonen is het resultaat van een visie op hoe we willen samenleven. En, die visie is niet statisch. Die inzichten veranderen met de tijd. Om de woningbouwopgave van vandaag goed aan te pakken is het dus belangrijk om te leren van het verleden. Hoe werd er vroeger gedacht over wonen en volkshuisvesting, hoe zijn de woonplattegronden de afgelopen honderd jaar veranderd, welke woonidealen en denkbeelden lagen hieraan ten grondslag? En, welke aanknopingspunten bieden ze voor de toekomst? Want woningen gaan veel langer meer dan het woonideaal waar ze ooit aan beantwoordden. Foto inzet: Philipsdorp met woontoren Hartje New York. Patrick Meis

Deze route neemt je mee op een ontdekkingstocht door de bijzondere geschiedenis van het wonen in Eindhoven. Er staan globaal drie periodes centraal; 1. het vooroorlogse tuindorp (1920-1940); 2. woningbouw in de wederopbouwperiode (1945-1970); en 3. de bloemkoolwijk (1970-1980).

De tocht start in (1) Philipsdorp en voert via (2) Drents Dorp en (3) Lievendaal naar stadsdeel Woensel. Hier bouwde Eindhoven vanaf de jaren zestig een enorme uitbreidingswijk met een typische ‘gestempelde’ opbouw. De woningbouw van (4) Prinsejagt en (5) Eckart krijgen hier extra aandacht. Vervolgens voert de route richting (6) Geestenberg, een bijzondere bloemkoolwijk uit de jaren zeventig.

De besproken wijken waren toe aan een flinke opknapbeurt waar BouwhulpGroep actief bij betrokken was. Deze architectuurroute is het resultaat van een samenwerking tussen BouwhulpGroep en Architectuurcentrum Eindhoven en verschijnt ter gelegenheid van de Dag van de Architectuur 2021.

 

  1. Philipsdorp: een gelauwerd tuindorp

Start: de route start op de Frederiklaan, midden in Philipsdorp.

Philipsdorp is een aansprekend voorbeeld van een tuindorp, een stadswijk met een groen en dorps karakter. Vanaf de jaren twintig zijn er veel tuindorpen gebouwd in Nederland. Ze werden gebouwd als fabrieksdorp, mijnwerkerskolonie of woonwijk en vormden een antwoord op de beroerde stedelijke woonsituatie van destijds. Tuindorpen zijn geïnspireerd op de tuinstadbeweging. De beweging werd in 1906 in Nederland geïntroduceerd door J. Bruinwold Riedel in zijn boek Tuinsteden.

Het idee van deze landelijke, ruim aangelegde dorpen voor arbeiders was afkomstig uit Groot-Brittannië, waar Ebenezer Howard in 1902 zijn manifest Garden Cities of To-Morrow publiceerde. Howard wilde de problemen van de explosieve en nauwelijks gecontroleerde groei van de grote industriesteden aanpakken door de bouw van een netwerk van tuinsteden of -wijken, zodat de arbeiders in het groen en niet meer onmiddellijk onder de rook van de fabrieken hoefden te leven.

Tuindorpen werden veelal op enige afstand van de bestaande stad gebouwd. Hier was de bouwgrond goedkoop. De gemeenschap stond voorop. Het dorp vormt een ruimtelijke eenheid met een duidelijke begrenzing en is naar binnen gericht. Straten kennen een beslotenheid, die wordt gerealiseerd met T-kruisingen of gebogen straatwanden, die eigenlijk een soort gezamenlijke buitenkamer vormden. Veel tuindorpen hebben een plein of in het geval van Philipsdorp een centrale ‘green’, waar Philipsmedewerkers voetbalden en waar later dus ook het Philips Stadion is gebouwd.

Philipsdorp is gebouwd tussen 1915 en 1920 en bestaat uit vier buurten, die in afzonderlijke fasen zijn gerealiseerd. De ruimtelijke opzet is ontworpen door Gerrit Jan de Jongh (1845-1917), met woningen van architect Louis Kooken (1867-1940). Bijzonder is de Bazelbuurt, ontworpen door de gerenommeerde architect De Bazel (1869-1923). Oorspronkelijk kende de wijk veel groen, sportvoorzieningen, scholen en diverse winkels. Kenmerkend voor de buurt zijn de relatief korte straatjes die eindigen in T-splitsingen. Dit zorgt voor een gevoel van ‘dorpse’ geborgenheid. Alle kruispunten zijn vormgegeven als pleintje en de straatwanden kennen een zorgvuldige geleding.

Philipsdorp is in bezit van Woningcorporatie Woonbedrijf en is tussen 2011 en 2018 door BouwhulpGroep gerenoveerd. Hierbij zijn verschillende beeldbepalende elementen hersteld en teruggebracht, bijvoorbeeld de kozijn- en raamindelingen, detaillering van de daklijsten, de kleurstelling van het schilderwerk en de schoorstenen. Dit project heeft in 2017 de Dirk Roosenburg publieksprijs gewonnen.

  • In Philipsdorp zijn ter gelegenheid van het 100-jarig jubileum op tal van plekken informatieve foto’s met toelichting aangebracht.
  • Bekijk hier de renovatieaanpak voor Philipsdorp van BouwhulpGroep:
  • Lees hier het artikel over Philipsdorp op website Architectuurcentrum Eindhoven.

Vervolg de Frederiklaan richting het oosten, en sla rechtsaf de Henriëttestraat in. Sla daarna rechtsaf de Iepenlaan in en ga direct linksaf in de Klimoplaan. Ga rechtsaf bij de Schouwbroekseweg, en vervolg de weg in de Strijpsestraat. Sla vervolgens rechtsaf op het St.-Trudoplein en sla linksaf de Schootstestraat in. Vervolg deze straat tot de rotonde met het kunstwerk De Drentslamp. Sla hier linksaf, de Halvemaanstraat in.

  1. Drents Dorp: wijk met Drentse wortels

Toen Philips in de jaren twintig explosief groeide bleek het lastig om personeel uit de directe omgeving te werven. Dus ging het bedrijf op zoek naar goede, betaalbare arbeidskrachten in de provincie Drenthe. In Drents Dorp zijn aanvankelijk ongeveer 180 gezinnen uit Drenthe gehuisvest. In 2007 is een deel van de wijk gesloopt. Hier is vervangende nieuwbouw gerealiseerd ontworpen door architect Hans van der Heiden.

Bij de renovatie van de wijk is een nieuw hoofdkwartier voor de wijk ontworpen door Piet Hein Eek. Dit paviljoen van sloophout en gebruikte bouwmaterialen bevindt zich onder het zogenaamde ‘Strijps Bultje’. Hier plooit de Rondweg (nu Ring) over de fabriekscomplexen van Strijp-S en Strijp-T.

  • Lees meer over de aanpak van Drents Dorp door BouwhulpGroep
  • Bekijk hier een korte film over de sloop van een deel van Drents Dorp in 2007.
  • Bekijk hier de nieuwbouw voor Drents Dorp door Hans van der Heijden architect.
  • Bekijk hier een kort filmpje over het kunstwerk Drentslamp, gemaakt ter gelegenheid van 90 jaar Drents Dorp.
  • Lees hier het artikel over de Rondweg op website Architectuurcentrum Eindhoven:
  • Lees hier de overpeinzing over vooroorlogse tuindorpen op de kennisbank Bestaande Woning Bouw

Rij verder over de Halvemaanstraat en onder het viaduct. Deze wijk heet Lievendaal. In deze wijk bevindt zicht nog een groot aantal Airey Woningen, onder meer in de Telligenstraat en Sprenger van Eyklaan.

 

  1. Airey-woningen: een gedenkteken met soberheid

Na de Tweede Wereldoorlog was er een zeer hoge woningnood en een schaarste aan materialen, financiën en een tekort aan vaklui in de bouw. Eén oplossing was het bouwen van systeemwoningen, die werden gemaakt in een woningfabriek. Er werd gewerkt met standaardmaten, vaste plattegronden en betonnen prefab-bouwonderdelen. Een zo’n bouwsysteem was bedacht door Sir Edwin Airey (1879-1955), ingenieur en directeur van W. Airey and Sons in Leeds. Op basis van zijn systeem zijn talloze woningen in Engeland als Nederland gebouwd.

  • Bekijk hier een fragment uit het stadsjournaal van 1956 over de naoorlogse woningnood en woningbouw in Eindhoven:

Philips heeft in Eindhoven in licentie 238 van deze Airey-woningen gebouwd. Kenmerkend voor het systeem zijn de dragende gevels, die zijn samengesteld uit licht betonnen stijlen met dunne plaatjes van circa 40 mm beton. De vloer- en dakdraagconstructie bestaat uit lichte stalen liggers met houten balken. De woningscheidende wand is opgebouwd uit sintelbetonblokken met specifieke elementen voor leidingen en kanalen, hierdoor kon het merendeel van de bouwonderdelen worden geprefabriceerd en op het werk gemonteerd. Woningen hebben een begane grond van gemiddeld 45 m2, die samen met de niet-dragende binnenwanden tot enige mate van flexibiliteit en aanpasbaarheid leidt.

  • Bekijk hier meer voorbeelden van Airey-woningen
  • Bekijk hier een studie van de BouwhulpGroep naar systeemwoningen
  • In deze buurt staan ook nog andere type systeemwoningen, naast de Airey woningen liggen er bijvoorbeeld ook BBB woningen (die in het verleden door BouwhulpGroep zijn opgeknapt. Bekijk hier de documentatie.

Vervolg de weg richting via de Simon van Leeuwenstraat richting het Philips van Lenneppark. Sla hier rechtsaf en volg het fietspad, evenwijdig aan de professor Meyerslaan. Ga onder het viaduct door en vervolg de weg, dit is de Elburglaan. Vervolg deze tot aan het spoorviaduct. Ga hier onderdoor en vervolg de weg, dit is Vredeoord. Vervolg deze weg tot kruispunt Boschdijk, ga rechtdoor. Dit is de 2e Lieven de Keylaan. Passeer het Hendrik de Keyzerplein, met aanplant van Dirk Tersteeg, en vervolg de weg over de 1e Lieven de Keylaan tot aan kruispunt. Sla hier linksaf en vervolg de route over de Huizingalaan. Links van deze weg ligt de wijk Prinsejagt.

 

  1. Prontowoning: een bouwsysteem met een verhaal

‘Pronto’ is een ander woningbouwsysteem dat in de periode 1955-1960 succesvol is toegepast. Het systeem dateert oorspronkelijk uit 1948. In 1952 werd een verbeterde proefwoning gerealiseerd en in 1955 betekende de opdracht voor 5.000 woningen van de vier grootste Brabantse gemeenten een omslagpunt voor het systeem. Er zijn circa 18.000 van deze woningen gebouwd verspreid over heel Nederland.

Het systeem is ontworpen vanuit een veranderende maatschappelijke context met een sterke vraag naar goede én betaalbare woningen. Vanuit deze gedachte is er door een reeks van architecten samen met bouwers gewerkt aan woningen gebouwd volgens dit systeem. Het is een tussenvorm tussen de traditionele bouw (gemetseld buitenspouwblad) en systeembouw (geprefabriceerde betonelementen).

Uiteindelijk realiseerde dit systeem een reductie van de arbeid op de bouwplaats met 40 procent. De uiteenlopende woningen die met dit systeem gebouwd zijn werden door veertien architectenbureaus vormgegeven. Er bestaan twee types eengezinswoningen en twee typen portieketagewoningen.

De wijken die worden aangelegd in de periode 1950-1970 zijn open, rationeel en planmatig aangelegd. Er is een duidelijke scheiding van ontsluitingswegen en woonstraten. De bebouwing is meestal in een blokverkaveling opgezet. Daarnaast komen stroken- en hofverkaveling voor. De woonbebouwing bestaat vaak uit eenvoudige rechthoekige bouwblokken, ook wel stempels genoemd, die ook worden herhaald.

De 6 flatblokken in de wijk Prinsejagt zijn gegroepeerd rond twee ruim opgezette hoven. Het ene hof heeft een open karakter, en het andere een meer besloten. Wonen in het groen overheerst. De parkeervoorzieningen zijn in kleine eenheden (circa 8 à 10 stuks) in het geheel opgenomen. De verschillende typen bomen geven elk hofje een eigen karakter. Het aanwezige groencasco versterkt de kwaliteit. Doordat er niet gewoond wordt op de begane grond (bergingen en garages), ontstaat er een sobere plint met weinig uitstraling. Bij de renovatie is de specifieke kwaliteit van de twee hofjes versterkt, waardoor het wonen in het groen als kwaliteit behouden is gebleven.

  • Bekijk hier dit project

Vervolg de Huizingalaan en sla rechtsaf bij de Roelantlaan. Vervolg deze weg in oostelijke richting en ga na de John F. Kennedylaan rechtsaf in de Venuslaan. Sla daarna linksaf bij de Schildstraat.

 

  1. Eckart: het renoveren van woningen uit de jaren 1960

De woningen in jarenzestigwijken zijn door hun van oorsprong neutrale architectuur en hun ruime opzet nog steeds in trek. Er is echter, zowel bij particuliere eigenaren alsook binnen de sociale huisvesting, steeds meer behoefte aan een eigen woonidentiteit. In Eckart zijn vier proefwoningen gerenoveerd op basis van componentrenovatie. Deze benadering gaat ervan uit dat een woning is opgebouwd uit meerdere componenten (zoals gevel, dak en casco) en dat ieder component afzonderlijk kan worden vervangen of verbeterd.

Woonbedrijf heeft deze wijk benoemd als proeftuin en gestart met de renovatie van vier woningen. Met de aanpak zijn diverse componenten in verschillende samenstellingen vervangen. Bij twee woningen zijn de gevels vernieuwd; elk met een totaal ander uiterlijk. Bij de twee andere woningen zijn de daken vanaf de constructie volledig vervangen.

De woning aan de Schildstraat (een zijstraat van de Mercuriuslaan) heeft zowel een nieuwe voor- zij- als achtergevel gekregen. Hierbij is gekozen voor een eigentijdse invulling ten opzichte van de naastgelegen woningen. Er is gezocht naar een nieuwe beeldkwaliteit mét een nieuwe raamindeling en een andere kleuren- en materialenpallet. Het bestaande buitenblad is verwijderd en daarvoor in de plaats is een nieuwe isolatielaag met afwerking aangebracht.

  • Bekijk hier dit project

Sla rechtsaf de Mercuriuslaan in en volg deze in zuidelijke richting tot de Sterrenlaan. Sla hier linksaf. Vervolg de Sterrenlaan en sla rechtsaf de Argonautenlaan in. Vervolg deze weg in zuidelijke richting. De Argonautenlaan wordt de Achilleslaan. Sla bij de Aeneaslaan schuin linksaf het fietspad in. Vervolg deze tot in de Oldebarneveldlaan tot en met de Koudenhovenseweg. Vervolg deze weg, ’t Hofke, rond de dorpskerk van Tongelre en sla bij de oude Urkhovenseweg rechtsaf, vervolg deze weg over het spoor tot het multifunctionele centrum ’t Karregat. Ga hierna linksaf de Bussele in.

 

  1. Geestenberg: een Eindhovense bloemkoolwijk

Rond 1970 verschenen de eerste doe-het-zelfwinkels. In eerste instantie waren dit winkels waar je materiaal voor je hobby kon aanschaffen. Deze winkels groeiden uit tot een bouwmarkten, vaak gesitueerd aan de randen van steden en daardoor goed bereikbaar met de auto. Het klussen in huis werd een begrip. Deze ontwikkeling heeft bijvoorbeeld ook grote invloed gehad op de samenstelling en het uiterlijk van de erfafscheidingen. Traditionele groene hagen werden vervangen door geïmpregneerde, houten schuttingen. De diversiteit uit het verleden, groene hagen, gemetselde muurtjes, sierhekwerk, is verdrongen door een eenvormige, saaie oplossingen.

Vanaf de jaren 1970 komen andere thema’s, zoals geborgenheid, knusheid en kindvriendelijkheid, in het wonen centraal te staan. Misschien is de ‘zitkuil’ wel het woord dat bij uitstek deze periode typeert. Een deel van de woonkamer wordt daarbij lager gesitueerd om als een gemeenschappelijke leefplek het ideaal van ‘samen’ uit te drukken. Ook ontstaan er op grote schaal bewonersorganisaties. De emancipatie van onderop krijgt voor het eerst in de geschiedenis van het wonen betekenis. Het is in deze periode dat de zogenaamde ‘bloemkoolwijken’ ontstaat.

In de wijk Herzenbroeken wilde de gemeente Eindhoven een hoogwaardig en aantrekkelijk woonmilieu realiseren op het gebied van een voormalige woonwagenstandplaats. Het moest een alternatief zijn op de saaie eenvormigheid van de ‘gestempelde’ wederopbouwwijken. Hiervoor is in de periode 1971–1973 de wijk Geestenberg gebouwd met een gevarieerd aanbod aan woningen met ruimte voor rust, groen en speelmogelijkheden. Het experimentele multifunctionele centrum ’t Karregat van architect Frank van Klingeren (1919-1999) vormt het hart van de wijk.

De woningen zijn zogenaamde bajonetwoningen; een systeemwoning van architectenbureau Inbo. Het systeem kent verschillende woningtypes met verschillende plattegronden en bouwhoogtes maar allen met een plat dak en eenheid in materiaalgebruik: betonsteen met hout, grindbeton en aluminium. Karakteristiek aan het ontwerp is dat de auto ondergeschikt is gemaakt aan de kwaliteit van de woonomgeving. Het centrale voetgangersgebied is het structurerende element, bestaande uit woonpaden, parkeerhofjes en woonstraten.

  • Lees hier een uitgebreid artikel over ’t Karregat en de wijk Geestenberg
  • De BNA deed onderzoek naar de bloemkoolwijken en hoe deze kunnen worden doorontwikkeld:
  • Lees hier het artikel ‘Bloemkoolwijken: wonen met groen en ruimte’ van de BouwhulpGroep
  • Lees hier het artikel ‘Een zoektocht naar knusheid: de woningbouw uit de jaren zeventig en tachtig’ van de BouwhulpGroep

In deze wijk eindigt deze architectuurroute. Intussen verschijnen er met grote regelmaat berichten in de media over de actuele woningnood en enorme woningbouwopgave waar Eindhoven aan werkt. Architectuurcentrum Eindhoven organiseert regelmatig (kennis)bijeenkomsten en debatten over deze thematiek. Bekijk hier de verslagen van enkele recente bijeenkomsten: De woningbouwopgave in het buitengebied en Over nieuwe woonlandschappen.

Historische foto’s: Stichting Eindhoven in Beeld en Regionaal Historisch Centrum Eindhoven.

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang het laatste nieuws in je inbox