De noodzaak voor een Brainport 2.0
Op maandag 18 oktober was voormalig burgemeester Rob van Gijzel te gast in de lezingenserie over de slimme stedelijke mix van wonen, werken én produceren. Hij schetste helder en krachtig de noodzaak om werk te maken van een Brainport 2.0: ‘De economie in Brainport hebben we netjes geregeld. Nu wordt het tijd om ook de sociale problemen en de ruimtelijk-fysieke inrichting te gaan aanpakken, samen met overheden, bedrijven, kennisinstellingen én burgers.’
De stad staat voor enorme uitdagingen. De energietransitie, klimaatadaptatie, vergrijzing en niet in de laatste plaats de enorme woningbouwopgave. Tegelijk heeft ‘de stad’ ook de belangrijkste troeven in de hand voor de aanpak van deze uitdagingen. Verdichting is de belangrijkste troef. Een stad onderscheidt zich namelijk van een dorp door zijn dichtheid. Hier vinden mensen werk, ontmoeten ze elkaar en bouwen ze een sociaal leven op. Hier ontstaan de creatieve cross-overs die de opmaat vormen voor innovaties en bedrijvigheid. Hier zijn ook de universiteiten en hogescholen, de culturele instellingen en de winkels. Die dichtheid zorgt voor draagvlak en betaalbaarheid van maatschappelijke voorzieningen. En, die dichtheid biedt ook een antwoord op een vergrijzende samenleving: ouderen hebben immers behoefte aan voorzieningen en sociale contacten dicht bij huis. Maar dan moeten we ook werk maken van verdichting, maar dat is nog lang niet het geval. Er is eerder sprake van een ruimtelijke verdunning. Rob van Gijzel noemde het ‘verdorpsing’.
Toen in de jaren zestig het huidige stadsdeel Woensel werd gebouwd was er sprake van een gemiddelde woningbezetting van 3,6 personen per woning, en daar was destijds ook het voorzieningenniveau op toegerust. Nu is dat teruggelopen naar 1,6. Een ontwikkeling die ook landelijk zichtbaar is. De gemiddelde woningbezetting ligt nu op ongeveer 2 personen per huishouden (1). Winkels en andere voorzieningen hebben het dus zwaar, niet alleen door de stijgende internetverkoop, maar ook doordat er simpelweg minder toeloop uit de buurt is. Niet gemeentelijk herindeling is het antwoord, maar de compacte en verdichtte stad: ‘op de 88 vierkante kilometer van de gemeente Eindhoven moet het gebeuren’, aldus Van Gijzel.
De ruim opgezette woonwijken uit jaren zestig bieden daarbij ook kansen. Er is gewoon nog genoeg ruimte. Als de bestaande woonwijken in Nederland met 10-15% worden verdicht, dan kunnen daar volgens deskundigen ook een miljoen woningen worden gerealiseerd. Het absorptievermogen van de bestaande stad voor extra woningbouw is dus enorm groot (2). Eric Frijters gaat in zijn programma nog een stapje verder en wil ook onderzoeken of er combinaties te maken zijn van wonen, leren, werken én produceren omdat daarmee ook duurzaamheidwinst te behalen is (3).
De ‘veramerikanisering’ van de samenleving is een tweede bedreiging die Van Gijzel signaleerde. Dat heeft nu op tal van terreinen tot crisis geleid: oplopende verschillen tussen ‘haves en have-nots’; segregatie; slecht onderhouden infrastructuur; verschraling van de collectieve voorzieningen; crisis op de woningmarkt; een crisis in de zorg en het onderwijs. De sociale kwaliteit van onze samenleving is niet meer in balans met de economische kwaliteit. Ook dat is een enorme bedreiging voor Brainport waar dringend een antwoord op moeten worden gevonden wil de stad blijven meedoen als een van de belangrijkste economische regio’s van Nederland: ‘zonder sociale cohesie krijgt Brainport het moeilijk.’
Tot slot zoomde Van Gijzel in op de economische groei zelf. Wat als er de komende jaren zo’n 5.000 nieuwe mensen gaan werken bij ASML, wie zorgt er dan voor huisvesting en voorzieningen? En, dat betekent niet alleen zorgen voor huisvesting van die ASML-medewerkers, er moet ook betaalbare woonruimte beschikbaar zijn voor al die medewerkers die bij toeleveringsbedrijven aan de slag gaan. ‘Hoe gaan we dat vormgeven? Halen we ASML erbij?’, vroeg Van Gijzel zich hardop af. Geen van de partijen kan de geschetste sociale en ruimtelijke opgaven alleen aanpakken. De gemeente kan het niet alleen en het bedrijfsleven evenmin. Dat moeten ze erkennen om vervolgens te zoeken naar een vorm om samen te werken. En, dat ‘samenwerken’ is verankerd in het DNA van de regio. Samenwerking stond immers aan de basis van het succes van Strijp-S, waar de markt, gemeente en woningcorporaties samen de schouders onder de ontwikkeling van het gebied hebben gezet. En, samenwerking tussen overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven heeft ook Brainport groot gemaakt.
Doordat die samenwerking er op het gebied van de fysieke en sociale ontwikkeling van de stad nu niet is lopen procedures lang en werken ze belemmerend en vertragend. Dat moet anders vindt Van Gijzel. Eindhoven heeft behoefte aan een nieuwe vorm van governance, met meer partijen aan boord. Hij pleitte dan ook voor een slagvaardige samenwerkingscoalitie met onder meer bedrijven, kennisinstellingen, overheid, corporaties én burgers (4).
Noten:
De bijeenkomst met voormalig burgemeester Rob van Gijzel is onderdeel van het jaarprogramma met de titel Slimme stedelijke mix / Smart urban mix. Tijdens zijn ambtsperiode (2008-2016) heeft Van Gijzel de economische kracht van de Brainportregio, zowel nationaal als internationaal, op de kaart gezet. Eveneens te gast waren Jaap Evert Abrahamse, architectuurhistoricus en medesamensteller van de Historische Atlas van Eindhoven die in 2020 verscheen, en Kees Doevendans, voormalig universitair hoofddocent van de Faculteit Bouwkunde van de TU/e. Zij focusten op de geschiedenis van de ruimtelijke ontwikkeling van de regio Eindhoven. Deze ontwikkeling kreeg met name na de Tweede Wereldoorlog een enorme groei-impuls en die resulteerde in ruim opgezette stad waarbij volgens de modernste inzichten wonen, werken en recreëren ruimtelijk werden gescheiden. Het programma Slimme stedelijke mix / Smart urban mix wordt samengesteld door Eric Frijters samen met Architectuurcentrum Eindhoven. Afbeelding: Ruud Scheerens. Verslag: René Erven, 19 oktober 2021.