Wandeling: Stadhuis
Het huidige stadhuis van Eindhoven werd door koningin Juliana officieel geopend op 18 september 1969, tijdens de 25-jarige herdenking van de bevrijding van de stad. Het werd ontworpen door de Leidse architect J.A. (Jan) van der Laan (1896-1966). Het gebouw werd onlangs flink gerenoveerd en klaargemaakt voor de toekomst. Een belangrijke aanpassing is de verhuizing van het Inwonersplein van het Stadskantoor terug naar het stadhuis. Maar niet alleen het stadhuis zelf onderging een metamorfose, ook het Stadhuisplein staat aan de vooravond van een transformatie. De gemeente werkt momenteel aan een gebiedsvisie voor het plein en de directe omgeving die de tweede helft 2020 gereed moet zijn. Speciaal voor de Dag van de Architectuur een doe-het-zelf-architectuurwandeling, niet door het stadhuis, maar er om heen. Natuurlijk met veel aandacht voor de architectuur maar ook voor enkele opmerkelijke objecten.
Inleiding Voor we op pad gaan eerst iets over de bewogen bouwgeschiedenis van het Eindhovense stadhuis. In De sterke industrialisatie van Eindhoven, ruim honderd jaar geleden, leidde tot tal van vraagstukken. Woningen, scholen, stadsverlichting, riolering en andere voorzieningen moesten worden gebouwd dan wel uitgebreid, en ook mobiliteitsvraagstukken vroegen steeds meer aandacht. Bestuurlijke eenheid zou de gemeente slagvaardiger maken. Op 1 januari 1920 werd de fusie van de gemeente tot één Groot Eindhoven een feit.
En, een nieuwe gemeente heeft natuurlijk ook een nieuw stadhuis nodig. Echter, het duurde meer dan dertig jaar voordat Eindhoven een nieuw stadhuis kreeg. In 1938 werden uit 110 inzendingen voor een openbare prijsvraag vier ontwerpen gekozen voor een vervolgopdracht. Op 11 mei 1939 bekroonde de jury het ontwerp van J.A. van der Laan vooral vanwege de stedenbouwkundige inpassing. In april 1940 werd zijn definitieve ontwerp goedgekeurd, maar door het uitbreken van de oorlog kwam er van deze plannen niets terecht. Afbeelding: prijsvraagontwerp (maquette) voor het nieuwe Stadhuis, 1939 / J. A. van der Laan
Bij de wederopbouwplannen voor de stadskern van Eindhoven uit 1946 is al een wijziging te zien van het stadhuisontwerp uit 1939. Een onderdeel van dit plan zou als noodsecretarie uitgevoerd orden. Later, wanneer er meer financiële middelen beschikbaar zouden komen, zou de rest uitgevoerd worden. Het secretariegebouw werd in 1952 gerealiseerd. Het is een rechthoekig gebouw van drie lagen. De twee uitbouwen aan de lage gevel vormen de aanzet voor de carrévorm van het beoogde stadhuisplan. Het gebouw is in een traditionele vormentaal uitgevoerd met bakstenen gevels, flauw hellende pannen daken en hoge rondboogvensters. Het gebouw doet momenteel dienst als gerechtsgebouw. Bekijk hier een film over de opening van dit gebouw (2 minuten)
Intussen paste architect Van der Laan zijn definitieve ontwerp aan dat in 1956 klaar was. Het openbreken van de bebouwing tussen stadhuis en Catharinakerk en het 90 graden draaien van het representatieve deel van het stadhuis leverde in dit plan drie pleinen op. Het reeds gebouwde secretariegedeelte werd onderdeel van een carré met binnenhof. Afbeelding maquette ontwerpvoorstel voor het stadhuis van Eindhoven / J.A. van der Laan.
In de jaren vijftig kwam met tot andere inzichten. Het ontwerp voor het stadhuiscomplex werd te traditioneel gedacht. Ook waren de stedenbouwkundige inzichten gewijzigd. Het nieuwe stadhuis zou nu als een landmark in de ‘city’ moeten komen te liggen. Van der Laan maakte een nieuw schetsontwerp. Dit werd in 1958 gepresenteerd en vervolgens als nieuw uitgangspunt door de raad geaccepteerd.
Vanwege een praktische organisatie van de gemeentelijke taken werd het werkgedeelte in een hoogbouw van tien lagen geprojecteerd en kwamen de representatieve ruimtes in een carrévorm rond een centrale hal. Na vele varianten en wijzigingen werd uiteindelijk een modern ontwerp met bandvensters en gladde natuurstenen gevels gerealiseerd, dat enkele jaren na Van der Laans dood pas werd opgeleverd. Op 18 september 1969 werd dit nieuwe stadhuis feestelijk geopend door toenmalig koningin Juliana. Bekijk hier het stadsjournaal uit 1969 met beelden van de opening van het stadhuis (20 minuten, vanaf minuut 11)
Een dag later, op 19 september 1.969, opende in het van Abbemuseum de spraakmakende expositie met de maquette van het Cityplan, Een ontwerp van het Rotterdamse bureau Van den Broek en Bakema. Dit plan illustreerde, net als het nieuwe stadhuis van Van der Laan c.s., de vooruitstrevende en moderne koers van het stadsbestuur.
De gemeente Eindhoven gaf aan een aantal kunstenaars opdracht tot ‘decoratieve’ aankleding van het stadhuis. Ad Dekkers maakte het wandreliëf van de raadszaal, Peter Struycken het tegelreliëf op de wanden tegenover de liften in de hoogbouw). Het bronzen gevelbeeld is van de hand van Arthur Spronken en André Volten ontwierp de hangende sculptuur in de burgerzaal. Deze bestaat uit 1500m² gebogen roestvrijstalen, beweeglijke platen.
Het stadhuis is in 2001 grondig gerenoveerd en vernieuwd door architecten|en|en in samenwerking met buro Staal Christensen. De meest opmerkelijke ruimtelijke ingreep was de toepassing van een nieuw glazen dak, dat overigens al in de oorspronkelijke ontwerpfase was overwogen. Hierdoor dringt het daglicht door tot in de kelderruimte. In overleg met kunstenaar Andre Volten is de lichtkroon enigszins aangepast.
De vernieuwing die begin 2020 werd opgeleverd is een project van !MPULS in alliantie met de gemeente Eindhoven. !MPULS is een samenwerking tussen Brink Groep, DOOR architecten/ rudy uytenhaak + partners architecten, DWA, Kuijpers installaties en Ballast Nedam Zuid. De meest zichtbare verandering aan de buitenkant is de nieuwe groene entree ‘onder’ de hoogbouw. Door groen toe te voegen wordt hittestress tegengegaan en kan het regenwater beter worden opgevangen. Via de entreetuin kom je via een hellingbaan door het groen binnen op het nieuwe Inwonersplein. Afbeelding Visualisatie verbouwing stadhuis / !MPULS is een samenwerking tussen Brink Groep, DOOR architecten/ rudy uytenhaak + partners architecten, DWA, Kuijpers installaties en Ballast Nedam Zuid
De wandeling. Deze start op het Stadhuisplein, voert via de Wal richting de Dommel, en voert vervolgens via de groene zone richting Designhuis. Einde is Stadhuisplein.
Stadhuisplein Het Stadhuisplein is in zijn huidige vorm opgeleverd in 1997. Het plein meet ongeveer 50 x 50 meter en is verdeeld in vierkanten van ongeveer 10 x 10 meter. Dit grid en de richting daarvan refereren aan de oorspronkelijke inrichting uit 1952, die destijds bestond uit betontegels van gewassen grind in het format 1,6 x 1,6 meter. De vijf speciaal ontworpen lichtmasten symboliseren de vijf stadsdelen waarmee Eindhoven sinds de annexatie in 1920 is uitgebreid.
Bij het ontwerp van het huidige plein vormden licht en kunst belangrijke uitgangspunten. Licht vanwege de reputatie van Eindhoven als innovatieve lichtstad. Met de speciale aandacht voor kunst, die is uitgewerkt in het project De Rode Loper, wilde de gemeente het belang van kunst en cultuur voor de stad onderstrepen.
Bevrijdingsmonument In de hoek van het plein bevindt zich het Bevrijdingsmonument, een initiatief van de Stichting Monument Eindhovense Oorlogsslachtoffers. Het werd al op 18 september 1954 bij de herdenking van ‘Eindhoven 10 jaar bevrijd’ onthuld, maar niet op deze plek. In 1969 is dit monument zo’n 50 meter verplaatst naar zijn huidige plek. Paul Gregoire (1915-1988) ontwierp de beelden en architect Jan van der Laan (1896-1966) het voetstuk met de tekst van dichter Nico Donkersloot (1902-1965). De bronzen vrijheidsfakkel werd vormgegeven door beeldhouwer Oswald Wenckebach (1895-1962).
Bushokje van Rietveld Aan deze kant van het stadhuis bevindt zich ook het zogenaamde bushokje van Rietveld. Architect Gerrit Rietveld (1888-1964) ontwierp aan het eind van zijn carrière als architect in 1962 in opdracht van de gemeente deze publiciteitszuil. Het was aanvankelijk de bedoeling dat er meerdere in de stad zouden worden geplaatst. Uiteindelijk werd er rond 1965 slechts één gerealiseerd aan de Hendrik Staetslaan. In de jaren negentig werd deze in vervallen staat ‘herontdekt’, gerestaureerd en verplaatst naar deze prominente plek in de stad.
Het object bestaat uit een L-vormig ‘wanddakelement’ met een blauw glasmozaïek, dat de kaart van Eindhoven verbeeldt. Het dak wordt gesteund door een verticale lichtzuil waarin aanvankelijk verschillende reclame-uitingen konden worden opgenomen. Sinds 1999 wordt de bushalte beheerd door de Stichting Bushalte van Rietveld die kunstenaars in staat stelt de presentatiemogelijkheden van het object te verkennen. De eerstvolgende kunstenaar die het hokje zal inrichten is Lucas Maassen.
Van Abbemuseum Achter het stadhuis stroomt de Dommel. Aan de overkant ligt op een kunstmatige verhoging, statig en voornaam, het stedelijk Van Abbemuseum. Dit is een rijksmonument en werd gebouwd in de jaren 1933-1935 naar een ontwerp van architect Alexander J. Kropholler (1881-1973). In 1936 opende het museum haar deuren. In 2003 kwam de uitbreiding van het Van Abbemuseum gereed. Deze werd ontworpen door architect Abel Cahen.
De uitbreiding van het museum vormde een perfecte aanleiding om ook de Dommel aan te pakken. Het project kreeg de naam Dommeltuinen. De Dommel vormt met zijn oeverzones weer een half-natuurlijk beekdal en in het centrum een ‘multifunctionele beekloop’ met stromend water en waterplanten. Er kwam onder meer een vistrap waardoor de monumentale sluis zijn functie verloor. Deze staat nu permanent open. De sluis, uit 1929, is een gemeentelijk monument.
Aan de achterkant van het museum werd de Dommel verbreed tot een ‘binnenmeer’ met een aangrenzend terras. Tuinarchitect Piet Oudolf maakte samen met landschapsbureau H+N+S een plan voor de glooiende omgeving van het museum. Kenmerkend zijn de grote groepen planten die qua structuur, bloeiwijze en kleur zorgvuldig op elkaar zijn afgestemd. In bloei verlenen ze de tuin een weldadig aanzien.
Balzac In de tuin staat een beeld van de Franse schrijver Honoré de Balzac ontworpen door de Franse beeldhouwer Auguste Rodin (1840-1917). Deze ‘Balzac’ is een officieel afgietsel van het beeld uit 1898 en werd in 1965 door de gemeente Eindhoven verworven. De groenzone van het van Abbemuseum is via een brug verbonden met het groen rond het Stadhuis. Deze brug uit 2006 werd ontworpen door het ingenieursbureau Royal HaskoningDHV. Afbeelding: schetsen voor de brug over de Dommel / Royal HaskoningDHV.
Groenzone Dommel In de groenzone achter het stadhuis bevinden zich enkele herdenkingsmonumenten en – bomen. Hier staat enigszins verscholen het beeld ‘Groei’ van Mieke Coppens-Frehe. Dit is bij de opening van het stadhuis geschonken door Burgers verwarmingsindustrie. De forse, mammoetboom is in 1982 geplant. Toen was het 750 jaar geleden dat Eindhoven stadsrechten kreeg. De Beatrixboom, een zilverlinde, werd in januari 1988 geplant toen voormalige koningin Beatrix vijftig jaar werd. Hieraan herinnert ook een, in het groen verscholen, plaquette. Een andere plaquette met bijbehorend beeld memoreert de toekenning van de Milieuprijs aan de gemeente Eindhoven door Koningin Beatrix op 15 mei 1987. Gemeente Eindhoven heeft samen met Tom van Duuren een wandeling langs de Dommel samengesteld waarbij 48 bijzondere bomen worden beschreven. Ook deze mammoetboom en zilverlinde.
Aan de oever van de Dommel staat ook het herdenkingsmonument voor de Herculesramp in Eindhoven. Het object heeft de vorm van een hoofdletter ‘H’, de eerste letter van het toestel dat in 1996 verongelukte op de Eindhovense luchthaven. Kunstenaar Hans van Eerd verwerkte er bovendien alle namen van de omgekomen inzittenden in.
Designhuis Naast het Stadhuis staat het voormalige Kantongerecht uit 1964, ontworpen door architect Jo Krüger (1914-1983). Opmerkelijk is de zakelijke, en tegelijk voorname bakstenen gevel, die iets naar buiten buigt. Deze uitkraging accentueert de voornaamheid van het gebouw. In het interieur geven de rijke materialen zoals palissanderfineer en messing strips het gebouw eveneens statuur. De verfijnde maatvoering is tot stand gekomen met behulp van de getallenreeks van Fibonacci. De ambachtelijke plafondbetimmeringen herinneren aan traditionele kapconstructies van kerken.
Het gebouw is in 2007 in gebruik genomen als Designhuis na een verbouwing door architect Peer van Ling (THVL). Daarbij is het gebouw is in grote lijnen ongewijzigd gebleven. Echter, het imposante mozaïek in de hal, met een voorstelling van Sodom en Gomorra, is achter een witte voorzetwand verdwenen. Dit mozaïek werd ontworpen door Theo van Amstel (1927-2004). Sinds dit voorjaar is het gebouw een gemeentelijk monument. In de tuin voor het Designhuis staat een kunstwerk met de titel ‘Communicatie’, ontworpen door Wessel Couzijn (1912-1984). Dit beeld is in 1981 geplaatst en werd door DAF-trucks aan de gemeente geschonken omdat de vrachtwagenfabrikant destijds 50 jaar bestond.
De Rode Loper Tussen het stadhuis en het Designhuis eindigt De Rode Loper, de kunstroute tussen de Sint-Catharinakerk en het Van Abbemuseum. In de jaren negentig ontstond binnen het Van Abbemuseum het idee om een aantal kunstenaars uit te nodigen om ideeën te ontwikkelen voor een beeldentuin. Het museum was toen ook hard bezig met de eigen uitbreidingsplannen. Met de ‘beeldentuin’ zou het museum een extra buitenmuseum krijgen. Dit project droeg aanvankelijk de titel ’Extra Muros’ (buiten de muren).
In die tijd werkte de afdeling stadsvernieuwing van de gemeente ook aan plannen voor de herinrichting van het gebied rond het museum. Er werd gekozen om het project Extra Muros te laten aansluiten bij de herinrichting van het Stadhuisplein. De geplande beeldenroute startte bij de Sint-Catharinakerk, en liep via het Begijnhof richting de Dommel. In een later stadium zou de route dan ook over de Dommel heen kunnen worden uitgebreid tot bij het Van Abbemuseum. De naam Extra Muros veranderde uiteindelijk in ‘De Rode Loper’, een referentie naar de rode kleur van de toegepaste straatbakstenen.
Het Van Abbemuseum nodigde de Amerikaanse kunstenaars Lawrence Weiner en Matt Mullican uit om ideeën aan te dragen voor de kunstroute. Beide kunstenaars kenden elkaars werk en hadden ook al eerder samengewerkt Bovendien speelt taal én de relatie tussen taal, beeld en de werkelijkheid een belangrijke rol in het oeuvre van beide kunstenaars. Langs de gehele route staan elf T-vormige lichtmasten, de zogenaamde Dommellampen. In de poot van de T bevindt zich een lichtlijn, in de dwarsbalk bevinden zich de oplichtende symbolen + en -, die internationaal een verschil in spanning aanduiden.
Een nieuwe toekomst De Rode Loper heeft sinds de oplevering in 1997 veel van zijn oorspronkelijke glans verloren. Veel kunstwerken zijn beschadigd en ook de bestrating is kapot of beschadigd. De Henri Van Abbestichting maakt zich hierover zorgen en heeft de gemeente erop aangesproken. Tegelijk is het centrum van Eindhoven volop in ontwikkeling. Samen met supervisor Winy Maas (MVRDV) werkt de gemeente aan de herinrichting van de binnenstad en ook van de omgeving van het Stadhuisplein.
Een eerste glimp van die plannen liet Maas zien op 1 oktober 2019 tijdens een bijeenkomst van Architectuurcentrum Eindhoven. Het Stadhuisplein wordt opgewaardeerd als evenementenplein met meer aandacht voor verblijfskwaliteit. Maas noemde het de ‘nieuwe dansvloer van Eindhoven’. Meer groen is ook een belangrijk uitgangspunt, net als meer eenheid in de openbare ruimte. Maar ook het bouwen van meer woningen in de binnenstad heeft de aandacht. Een aantal ontwikkelaars heeft plannen om rond het Stadhuisplein hoogbouw gaan realiseren. Afbeelding Visie op een groene binnenstad / Winy Maas MVRDV
Al deze ontwikkelingen zijn voor de gemeente aanleiding voor het opstellen van een gebiedsvisie voor het Stadhuisplein en omgeving. Later volgen ook nog meer specifieke plannen, zoals een stedenbouwkundig plan waarin globaal is vastgelegd hoe het nieuwe Stadhuisplein en omgeving eruit gaat ziet, een bestemmingsplan dat de wettelijke kaders beschrijft en een inrichtingsplan. De gemeente doet dat in samenspraak met bewoners en ondernemers uit de directe omgeving, met belangenorganisaties en met ontwikkelaars die hier in de nabije toekomst bouwplannen willen realiseren. Einddoel is een sterk en samenhangend gebied met meerwaarde voor de stad, bewoners en bezoekers… Kortom, wordt vervolgd!
Deze doe-het-zelf-architectuurwandeling is uitsluitend voor individueel gebruik en is slechts een eerste kennismaking met enkele gebouwen en objecten rond het Stadhuis van Eindhoven.
Online is heel veel aanvullende informatie beschikbaar. Via de toegevoegde links zijn uiteenlopende bronnen te raadplegen. De nadruk ligt daarbij op de architectuur van de gebouwen en enkele objecten. Daarnaast zijn gegevens ontleend aan de publicatie ‘Eindhoven, Architectuur Stad’, geschreven door Paul Groenendijk en Piet Vollaard, die oktober 2019 is verschenen. Foto: Stadhuis van Eindhoven, Bas Gijselhart.
Fietsen langs architectuur in Eindhoven? Bekijk dan ook de website Architracks.