Hoe verleid je bewoners tot samenwerking?
Op maandag 10 februari kregen Anke van Hal, Auguste van Oppen en Jackel Henstra het podium in de reeks ‘Destination EIN / Nieuwe Energie’. Van Hal is als hoogleraar Duurzaam Bouwen verbonden aan Nyenrode Business University. Haar voornaamste interesse is de duurzame transformatie van bestaande woningen en buurten. Van Oppen is architect en partner van BETA office. Dit jonge Amsterdamse architectenbureau ontwierp samen met tal van buurtbewoners het gelauwerde project Ru Paré Community. Henstra is architect en onderzoeker duurzaamheid bij KAW. Hij vertelde over de ervaringen met het door KAW geïnitieerde concept ‘wijkbedrijf’. Centrale vraag van de avond: hoe breng je bewoners samen en hoe verleid je ze tot een daadkrachtige samenwerking?
Anke van Hal begon haar bijdrage met een opmerkelijke observatie, die ze illustreerde met een even opmerkelijk plaatje: namelijk een hersenscan waarbij de mediale prefrontale cortex gekleurd oplicht. ‘Telkens als iemand, of het nu mannen of vrouwen zijn, een product ziet dat ze daadwerkelijk aantrekkelijk vinden, stroomt er bloed naar een klein gebied vooraan in de hersenschors’ vertelde ze.
Dit plaatje, beter gezegd dit inzicht, bleek cruciaal voor haar benadering als duurzaamheidsonderzoeker. ‘Is het ooit mogelijk bij mensen op grote schaal de mediale prefrontale cortex te laten oplichten als zij duurzame bouwproducten of -maatregelen zien, duurzame diensten ervaren, of eraan denken?’, vroeg Van Hal zich af. Kortom, hoe creëer je een verlangen naar duurzaamheid in de gebouwde omgeving? Of, beter gezegd: hoe creëer je een oplichtende mediale prefrontale cortex bij bewoners als je met duurzaamheid aan de slag gaat?’
Het plaatje van de hersenscan was afkomstig uit de publicatie Mindfield: How Brain Science is Changing Our World van Lone Frank uit 2009 (1). Door de aandacht te schenken aan met name deze psychologische aspecten kun je volgens Van Hal veranderprocessen beter inrichten. Door ernaar te streven het directe eigenbelang samen te laten vallen met dat wat goed is voor de wereld. Dat betekent bijvoorbeeld dat je bij duurzaamheidsopgaven ook daadwerkelijk op zoek moet naar dat wat mensen echt bezighoudt en dat je ook durft te dromen: ‘Haak daarop aan met je kennis van duurzaam bouwen. Neem altijd de behoeften, verlangens en belangen van direct betrokken partijen als uitgangspunt en bedenk op basis daarvan welke duurzaamheidsmaatregelen hieraan een bijdrage kunnen leveren. De kans op toepassing van deze maatregelen neemt zo aanzienlijk toe, want goed nieuws verplaatst zich snel.’ Dit samengaan, deze ‘fusie van belangen’, vormt volgens Van Hal de kern van een koppelkans (2).
Van Hal besprak de aanpak van het Experimentenprogramma Verduurzaming Kwetsbare Wijken (2019-2021), die draait om het zoeken naar koppelkansen. In haar bijdrage signaleerde zij dat in Nederland het verschil in leefbaarheid tussen wijken toeneemt. Sterker nog, zwakke wijken worden zwakker en verloedering neemt toe. Het Experimentenprogramma zoekt antwoorden op uiteenlopende problemen waar enkele zwakke wijken mee worden geconfronteerd. De energieopgave fungeert daarbij als hefboom. Van Hal besprak een vijftal voorbeelden van deze koppelkansen, zoals de koppeling tussen energietransitie en participatie (meedoen, werkervaring) en de koppeling tussen energietransitie en gezondheid (stimuleren van gezond gedrag in uitdagende omgeving).
Belangrijke inspiratie voor de aanpak vormde het City of Toronto Tower Renewal plan, waarin zowel bewoners, buurtgemeenschappen en architecten/planners samenwerkten onder de noemer Sustainable Neighbourhood Retrofit Action Plan (SNAP). Centraal in deze aanpak is de eerder genoemde fusie van belangen, een voortdurende open dialoog met bewoners, waarbij dromen, knelpunten en doelen worden vastgesteld en vertaald in concrete maatregelen. En die vervolgens ook mét de bewoners worden opgepakt. De inzichten van zowel Totonto en de ervaringen met het Experimentenprogramma leidden tot de aansporing van Van Hal om vooral de belangen van de bewoners serieus te nemen, om te streven naar een samengaan van belangen, en om met een brede blik intensief samen te werken.
Het ‘met een brede blik samenwerken’ is zeker van toepassing op het project Ru Pare Community, waarover de tweede gast. Auguste van Oppen, het publiek informeerde (afbeelding). Hierbij is de voormalige Ru Paré School in Amsterdam Slotervaart getransformeerd tot een ‘huiskamer van de wijk’. De opdracht luidde in een zin: ‘maak een broedplaats op basis van wederkerigheid.’ En, vertelde Van Oppen: ‘doe dat met een budget van slechts € 575.000,-, binnen één jaar’.
Dat leidde al snel tot het inzicht dat een lineair ontwerpproces (van plan, naar inspraak, naar aanpassing en naar uitvoering) veel te lang zou gaan duren. Dus hebben de architecten ingezet op een adaptief proces, waarbij de betrokkenen vanaf het begin hebben meegedacht én meegewerkt. Om de omwonenden bij het project te blijven betrekken, werkten de architecten op locatie aan het ontwerp. En, in samenwerking met studenten van de Hogeschool van Amsterdam werd urban mining project opgestart. Bruikbare materialen en voorwerpen uit een nabijgelegen sloopproject zijn geïnventariseerd om deze vervolgens opnieuw te gebruiken voor de Ru Paré Community. Op deze manier zijn zowel het afval als de bouwkosten gereduceerd.
Van Oppen maakte inzichtelijk hoe het gebouw ruimtelijk is getransformeerd. De entree is verplaatst naar de gymzaal waardoor deze nu als foyer functioneert. Een bijzonder aspect van deze toegang zijn de vier enorme overheaddeuren. Met mooi weer kunnen deze helemaal geopend worden waardoor binnen en buiten in elkaar overlopen. Het balkon is dan een podium met uitzicht op de wijk. Daarnaast is er een vide in de gymzaal toegevoegd die plaats biedt aan vijf gethematiseerde glastuinbouwkassen.
De gerealiseerde Ru Paré Community accommodeert inmiddels tal van wijkfuncties. Bewoners kunnen er onder andere computerles en belastingadvies krijgen of bijvoorbeeld hun talen bijspijkeren. In ruil hiervoor doen zij iets terug voor de buurt. Ook de bedrijven die in het gebouw gevestigd zijn, tonen jaarlijks aan wat zij betekenen voor de wijk.
De laatste gast, Jackel Henstra van KAW, onderschreef de signalering van Van Hal dat de verschillen in leefbaarheid in uiteenlopende wijken toenemen. ‘Achterstandswijken hollen achter uit’ luidde de kop van een kantenartikel op een van zijn sheets. ‘En, daarbij stapelen de opgaven zich op’, zo stelde Henstra. Hij noemde een aantal actuele ontwikkelingen: Er is niet alleen sprake van grote ongelijkheid van kansen en bewoners met achterstand op arbeidsmarkt, ook ligt er de uitdaging om iets te doen aan de klimaatadaptatie en de energietransitie. Daarnaast is er in veel zwakke wijken sprake van demografische veranderingen (bijvoorbeeld door de toename arbeidsmigranten), neemt bij kwetsbare groepen de zorg- en hulpvraag toe en is ook criminaliteit een thema dat aandacht vraagt.
Het bureau waar Henstra actief is, KAW: Koöperatieve Architekten Werkplaats, heeft zijn wortels in de jaren van de wijkvernieuwing: de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Sindsdien is er een grote betrokkenheid binnen het bureau bij de sociale problematiek en de fysieke aanpak van kwetsbare wijken. In de huidige aanpak lijken het professionele veld en de bewoners uit elkaar gegroeid, stelt Henstra. Er is geen sprake van een benadering die bewoners in hun kracht zet, maar een die eerder belerend en paternalistisch is. Er is volgens hem andere houding nodig: ‘niet: zorgen voor… maar: zorgen dat…’ Het door KAW ontwikkelde concept wijkbedrijf vertaalt dat uitgangspunt in combinatie met een collectieve aanpak.
Henstra illustreerde zijn stelling aan de hand van het Groningse Wijkbedrijf Selwerd. De gemeente Groningen heeft een flink wijkvernieuwingsprogramma opgezet waarin doelen zijn benoemd, zoals het terugdringen van armoede of het meer laten bewegen van kinderen. Vervolgens zijn er door de gemeente programma’s ontwikkeld en mensen aangesteld om dit uit te voeren. Wijkbedrijf Selwerd draait om ‘doen’ samen met bewoners.
In de praktijk is het wijkbedrijf een stichting met actieve bewoners die uiteenlopende activiteiten voor de wijk en voor zichzelf opzetten. De wijk is belangrijk, maar het individuele belang van de actieve bewoner telt ook. Want té vaak wordt van mensen met uitkeringen of een pensioen verwacht dat ze van alles moeten voor ‘de ander’, maar wanneer kom je nu gemotiveerd in actie? Alleen als er zelf iets aan hebt. In Wijkbedrijf Selwerd wordt wijkvernieuwing aan bewonerskracht gekoppeld. KAW werkt daarbij met een stappenplan dat start met de analyse wat van waarde is.
‘Het is van belang om daarbij zowel kritisch als creatief te kijken’, lichtte Henstra toe. Hij noemde daarbij het voorbeeld van de analyse van financiële stromen door de wijk, zoals afvalinzameling, groenonderhoud en servicekosten: ‘Kijk daar kritisch naar en ga in gesprek of dat ook anders kan…’ Deze analyse met bewoners leidde uiteindelijk tot een gezamenlijk toekomstbeeld, met een bijbehorend business plan.
Uiteindelijk leidde dat in Selwerd tot het initiatief voor een moestuin en buurtrestaurant die bijdragen aan gezond eten, ontmoeting, participatie en meer bewegen. In het gemeenschapshuis zorgt oud voor jong en zorgt de wijkwinkel voor een lokale economie waar mensen hun talenten kunnen tonen en verkopen. Een vormgever en een fietsenmaker bleken in staat hun eigen bedrijf te starten, er is inmiddels een taxiservice in de wijk en ook wordt er collectief werk gemaakt van het onderhoud van voortuintjes in de wijk. Inmiddels zijn er circa 400 vrijwilligers werkzaam vanuit het wijkbedrijf, waarvan circa 140 op betaalde basis.
Alle drie de gasten lieten inspirerende cases zien waarbij het was gelukt om bewoners te verleiden tot actie en samenwerking. In elk verhaal kwam terug dat het belangrijk is om te dromen, maar vooral om daadwerkelijk te investeren in wat mensen bezighoudt en motiveert. In alle drie de gevallen is er met een open blik samengewerkt en gezocht naar uitdagingen. Niet onbelangrijk is ook het belang van het fysieke ontmoetingsplek, zoals de voormalige Ru Pare School. Deze werkt als verbinder en functioneert als katalysator van de betrokkenheid die nodig is om plannen ook daadwerkelijk te laten slagen. Een wijkgebouw kan met het oog op de energietransitie eveneens een belangrijke rol vervullen als ontmoetings- en brainstromplek. Helaas heeft de laatste crisis er voor gezorgd dan veel gemeenten deze buurthuizen hebben wegbezuinigd…(3)
Noten:
De bijeenkomst Destination EIN / Nieuwe Energie vond plaats op maandag 10 februari in Natlab. Te gast waren: Anke van Hal, hoogleraar Duurzaam Bouwen verbonden aan Nyenrode Business Universiteit; Auguste van Oppen, architect en partner van BETA office en Jackel Henstra, architect en onderzoeker duurzaamheid bij KAW. Gespreksmoderatie: Thijs van Spaandonk. Verslag: Rene Erven.