Via Eindhoven?
Op maandag 20 januari ontvingen we Daan Zandbelt en Roozbeh Nikdel in een vol auditorium van Natlab. Daan Zandbelt is partner bij architectenbureau De Zwarte Hond en Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving bij Atelier Rijksbouwmeester. Roozbeh Nikdel is projectleider Energietransitie bij de gemeente Eindhoven. Ze waren te gast in het kader van de lezingenserie Nieuwe Energie, die wordt samengesteld door Thijs van Spaandonk, architect-partner Bright en gastprogrammamaker van Architectuurcentrum Eindhoven.
‘Concentreer windenergie op zee, ga voor warmtenetten in plaats van individuele warmtepompen en plaats zonnepanelen op gebouwen in plaats van op landbouwgrond of natuurgebieden.’ Het zijn enkele aanbevelingen die Daan Zandbelt presenteerde tijdens de bijeenkomst in Natlab. Hij heeft zich de afgelopen jaren intensief beziggehouden met de energietransitie en (her)inrichting van Nederland. Samen met Studio Marco Vermeulen onderzochten ze hoe een klimaatneutraal Nederland er uit zou kunnen zien, geven de huidige stand van de techniek.
Die energietransitie wordt een steeds belangrijker en belangwekkende thema. Het in april 2019 gesloten Klimaatakkoord is niet genoeg om het kabinetsdoel van 49 procent minder CO2-uitstoot in 2030 te halen. Dat zegt het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in een nieuwe doorrekening van de klimaatplannen. Een bericht dat door tal van media werd opgepikt. De roep om visie en daadkracht neemt toe. De Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) vindt het noodzakelijk dat de overheid een samenhangende visie ontwikkelt op een duurzame samenleving en de route die moet worden afgelegd om daar te komen.
Het onderzoek van de Rijksadviseurs en Studio Marco Vermeulen resulteerde in de publicatie Via Parijs, een ontwerpverkenning naar een klimaatneutraal Nederland. Hierin adviseren Zandbelt en zijn collega’s om te kiezen voor maatregelen die maximaal bijdragen aan de omgevingskwaliteit. ‘Als we nú de juiste keuzes maken’, stelt Zandbelt, ‘kunnen we de energietransitie inzetten om Nederland rijker, hechter en schoner te maken.’
Via Parijs werkt vanuit het einddoel van energieneutraliteit in 2050 terug naar de maatregelen die daarvoor nu genomen moeten worden, en die daarbij tegelijkertijd de leefbaarheid vergroten. Maar ook met ook aandacht voor de ruimtelijke impact van die maatregelen. De Regionale Energie Strategieën (RES) die nu op dertig plaatsen in het land worden uitgewerkt, zijn Zandbelt en z’n collega’s een doorn in het oog. Ze suggereren dat ze de complete energiebehoefte van het land dekken, maar ze gaan slechts over een kwart. Bovendien lijken ze overal met dezelfde soort oplossingen te komen.
Zandbelt: ‘Het gevaar dreigt dat we de energietransitie als een soort pindakaas over het land uitsmeren. Natuurlijk moet de energietransitie eerlijk plaats vinden, maar dat betekent niet dat overal gelijksoortige maatregelen moeten worden genomen. Elk landschap biedt zijn eigen aanknopingspunt. Als we op deze voet verder gaan, vinden we straks overal aan de westkant van de regio’s windmolens. Omdat het daar nu eenmaal overal het hardst waait. Dat is niet erg effectief en levert al helemaal geen fraai landschap op’. Ook in dat licht ziet hij meer in het plaatsen van zonnepanelen op daken en industrieterreinen dan in het landschap. En, betoogt Zandbelt, een hogere stedelijkheid (verdichting) leidt tot duurzamer mobiliteitsgedrag. In Via Parijs roept Zandbelt het Rijk nadrukkelijk op zich intensiever met de RES te bemoeien. De RES moet in relatie gebracht worden met de REST(erende opgave).
Een prikkelend plaatje staat op pagina 50-51 van het rapport. Het zet de ‘CO2-kiloknallers’ overzichtelijk op een rij. Links bovenin zijn dat de ‘hard opgepompte autobanden’. Dat is een maatregel die heel kosteneffectief is. Sterker: hij levert zelfs geld op, namelijk 280 euro per vermeden ton CO2-uitstoot. ‘Dat moet je dus altijd doen’, betoogt Zandbelt. Tegelijkertijd is de bijdrage aan het terugdringen van de CO2-uitstoot met 0,6 megaton echter ook beperkt.
Aan de andere kant van het spectrum, rechts onderin, staan de nul-op-de-meterrenovaties van woningen. Hun totale potentieel is wel groot (12 megaton), maar de kosten van 400 euro per ton vermeden CO2 zijn ook enorm. Als de woningen met een warmtepomp en zonneboiler zijn uitgerust bedragen de kosten zelfs 490 euro per vermeden ton CO2.
Het plaatje moet volgens Zandbelt niet gelezen worden als het signaal om te stoppen met nul-op-de-meterrenovaties: ‘Niet elke woning hoeft naar label A. De eerste 10.000 euro die je investeert in isolatie levert enorme winst op en moet je altijd doen. Maar de tweede 10.000 euro kun je wellicht beter in iets anders steken.’ Vaak is het meer lonend om dingen gebiedsgericht op te pakken, zoals de collectieve aanleg van een warmtenet.
Roozbeh Nikdel lichtte het beleid van de gemeente Eindhoven op het gebied van energietransitie toe. De gemeente werkt aan een gestructureerde aanpak om alle gebouwen in de 116 buurten van Eindhoven voor 2050 van aardgasvrije warmte te voorzien. Deze aanpak wordt ook wel de ‘Route naar Aardgasvrij’ genoemd.
Op dit moment worden 103.000 woningen van de 107.000 woningen in Eindhoven voorzien van aardgas. De helft van die 107.000 woningen is in bezit van woningcorporaties. Om ‘Parijs’ te halen, betekent dit dat elk jaar 3.000 woningen van het gas af moeten. De woningcorporaties zijn al hard op weg, maar hoe krijgt de gemeente ook de particuliere woningbezitter mee?
Voor hij die vraag inhoudelijk beantwoorde maakte Nikdel een brug naar de klimaatopgave. Hij ziet daar zogenaamde koppelkansen. Hij toonde de kans om een bestaande verharde straat om te vormen tot een fietspad met waterbergingscapaciteit. Ook ziet hij kansen in het ontharden van achter- en voortuinen. In collectief oppakken daarvan het ook een sociale meerwaarde.
In Eindhoven zijn drie pioniersbuurten aangewezen met het oog op de Route naar Aardgasvrij. In samenspraak met bewoners, waarbij Buurkracht een stimulerende en verbindende rol speelt, is de gemeente met een open blik van start gegaan. ‘Wij weten dé oplossing immers ook niet’, aldus Nikdel.
Onlinetools zijn in het participatietraject door particuliere woningbezitters van grote waarde. Er is inmiddels een online platform gelanceerd (omons.nl) dat inzicht geeft in keuzes van buurtbewoners en die het mogelijk maakt om collectieven te vormen, bijvoorbeeld voor de gezamenlijke inkoop van materialen of producten.
Naast alle koppelkansen, is de aanpak van de gemeente Eindhoven ook pragmatisch. In één van de drie pionierswijken loont het om een warmtenet aan te leggen. Hoewel het aanleggen van een warmtenet op het platteland veelal wordt gezien als een uitdaging, blijkt in de realiteit dat ook delen van een dichtbevolkte stad als Eindhoven niet geschikt zijn om een warmtenet aan te leggen. In de twee andere pionierswijken is de oplossing naar aardgasvrij dan ook nog niet een, twee, drie voor handen. Inzetten op isoleren wordt daar als het antwoord gezien, omdat alternatieven voor de huizenbezitter vaak duur en onzeker zijn. Nikdel wil de markt willen uitdagen om een woonabonnement te ontwikkelen om de individuele huizenbezitter te ondersteunen.
Vanuit de zaal ontstond er een tegengeluid. Is deze realistische blik niet te conservatief? We kunnen ons niet blind blijven staren op het geld. Het is ook een politieke keuze. We moeten onze verantwoordelijkheid nemen en kunnen de energietransitie niet vooruit blijven schuiven. De sprekers brachten ons weer terug naar hun dagelijkse realiteit: hoe langer we individuen laten experimenteren, hoe meer je collectieve oplossingen ondergraaft. Een mooie brug naar de volgende sprekers, Anke van Hal, BETA office en KAW, die juist bewoners uitdagen om tot collectieve oplossingen te komen.
De bijeenkomst Destination EIN / Nieuwe Energie vond plaats op maandag 20 januari 2020 in Natlab. Te gast waren: Daan Zandbelt, partner bij architectenbureau De Zwarte Hond en Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving bij Atelier Rijksbouwmeester; Roozbeh Nikdel, projectleider Energietransitie bij de gemeente Eindhoven. Gespreksleiding: Thijs van Spaandonk, architect-partner Bright en gastprogrammamaker van Architectuurcentrum Eindhoven. Verslag: Eva Hexspoor en René Erven. Visueel essay: Bert Staal.