Achtergrondartikel: NatLab, een historische plek met toekomst
NatLab, een historische plek met toekomst
NatLab is een begrip, in Eindhoven en ver daarbuiten. Het is de plek waar Philipswetenschappers jarenlang onderzoek deden en waar tal van uitvindingen zijn gedaan die het aanzien van de wereld hebben veranderd. Het is ook de plek waar bijzondere gasten zijn ontvangen. Zo hield Albert Einstein er een lezing en legde Koningin Wilhelmina er via een radioverbinding contact met Indonesië. Sinds 2013 heeft Natlab een nieuwe toekomst. Met de komst van filmtheater Plaza Futura en instellingen als Broet, Baltan, Architectuurcentrum Eindhoven en onderwijsinstelling SintLucas is Natlab een nieuw leven begonnen.
Van NatLab naar Natlab
NatLab staat voor ‘Natuurkundig Laboratorium’. Het werd in 1914 door Philips opgericht. in dat jaar nam Gerard Philips de jonge natuurkundige Gilles Holst (1886-1968) aan om een wetenschappelijk laboratorium op te richten. Holst, voormalig assistent van de Leidse hoogleraar en Nobelprijswinnaar Heike Kamerlingh Onnes (1853-1926), begon 1917 in Natlab te experimenteren met gasontladingen, met de bedoeling er een nieuw type verlichting op te baseren. Er vond bovendien fundamenteel onderzoek plaats dat zou leiden tot tal van nieuwe Philips-producten.
Het oorspronkelijke NatLab, rond 1930
In 1923 kreeg het NatLab, dat daarvoor gevestigd was in het Philipscomplex aan de Emmasingel, een eigen gebouw op Strijp-S (de Philips gebouwcode voor NatLab was: SMM, zie foto). het werd ontworpen door architect Dirk Roosenburg (1887-1962), een door Philips veel gevraagd architect. Hij was betrokken bij de het ontwerp van de Lichttoren en ontwierp het voormalige Philips Hoofdkantoor aan de Emmasingel (nu: Admirant) en de Philips Bedrijfsschool.
Gilles Holst zorgde als NatLab-directeur voor een academische omgeving en nodigde internationaal bekende wetenschappers uit om er lezingen te komen geven. Zo kwam ook Albert Einstein (1879-1955) in 1923 op bezoek. Het veroorzaakte heel wat opschuddingen in Eindhoven (zie foto).
Krantenartikel over de komst van Albert Einstein naar het NatLab, 1923
Het aantal NatLab-onderzoekers groeide vanaf de beginjaren rap. 1923 waren er 15 onderzoekers en 20 assistenten, in 1939 waren er dat al 106 onderzoekers met 360 assistenten. Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog is in NatLab de basis gelegd voor de belangrijkste Philips-uitvindingen, zoals de videolangspeelplaat (VLP), de voorloper van de cd. De ontwikkeling van de cd (deels samen met Sony) leidde tot andere innovaties zoals de niet minder belangrijke cd-rom. Natlab kreeg wereldfaam. Bekijk hier een uitzending van Teleac over Natlab en deze innovaties (24 minuten).
In NatLab werd fundamenteel onderzoek gedaan, maar er was ruimte voor praktische experimenten. Zo was er een kas waar de invloed van kunstlicht op de groei van bijvoorbeeld komkommers werd bestudeerd (foto).
Een van de lichtonderzoeken, ongeveer ter hoogte van de huidige gang naar filmzaal 3 en 4.
Er vonden vanuit NatLab de eerste kortegolf-radiouitzendingen plaats, destijds bestemd voor communicatie met Nederlands Indië. Vanuit NatLab spraken in 1927 Koningin Wilhelmina en prinses Juliana de Nederlandse kolonie in Indië toe. Daarom heet een van de ruimtes in NatLab nog steeds de Koninginnekamer (foto). Dat was destijds groot nieuws. Dit stond er in de Deli Courant van 17 maart 1927:
‘Het was buitengewoon! Het was om tot tranen toe bewogen te worden van emotie dat men daar in den tropennacht op 15.000 km afstand een menschelijke stem en menschelijke muziek tot zich hoorde komen uit het verre moederland. (…) Eenvoudig onbegrijpelijk en ontroerend om daarbij te weten, dat die muziek dankzij wat draadjes en lampen en spoelen en veeren van zoo’n afstand tot ons werden uitgezonden op de electrische golven die den ether doorklieven met een snelheid waarvan we ons geen voorstelling kunnen maken. Het was wonderlijk mooi’.
Koningin Wilhelmina en prinses Juliana in Natlab (1927)
Experimentele componist en wetenschapper Dick Raaijmakers (1930-2013) werkte er met de eerste synthesizers. Hij experimenteerde onder het pseudoniem Kid Baltan: Natlab en Dick achterstevoren. Bekijk hier een filmpje over de elektronische muziek met Kid Baltan en Tom Dissevelt (2 minuten).
Kid Baltan, pionier op het gebied van elektronische muziek
En niet te vergeten is NatLab de bakermat van de Nederlandse televisie. Een bijgebouw van NatLab was vanaf 1946 ingericht als televisiestudio. Tussen 1948 en 1951 verzorgde Philips 264 experimentele televisie-uitzendingen. Op de bovenste verdieping van het Veemgebouw in Eindhoven waren daarvoor twee zenders geplaatst, één voor het beeld en een FM-zender voor het televisiegeluid, evenals een van hout gemaakte tv-toren die op het gebouw stond. Bekijk hier een kort filmpje van Omroep Brabant over deze eerste televisie (1 minuut).
De eerste Nederlandse televisiestudio in NatLab, sporen daarvan zijn nog te zien…
In 1963 verhuisde NatLab naar Waalre, een buurgemeente ten zuiden van Eindhoven, waar een compleet nieuwe campus onder de naam Philips Research werd gebouwd. Dit nieuwe complex werd in de volksmond nog lang NatLab genoemd. Het terrein zette in 2003 haar deuren open voor andere research bedrijven en heet sindsdien High Tech Campus Eindhoven. Dit is inmiddels de slimste km² in Nederland met meer dan 160 bedrijven en instituten en zo’n 11.000 onderzoekers, ontwikkelaars en ondernemers die werken aan toekomstige technologieën en producten. Maar het begon allemaal in het NatLab aan de Kastanjelaan op Strijp-S.
Het nieuwe Natlab
Filmtheater Plaza Futura, opgericht begin jaren negentig aan de Leenderweg, was klaar voor een uitbreiding en nieuwe toekomst op Strijp-S. In 2012 werd begonnen aan een grote renovatie op basis van een ontwerp van architect Peter Claassen (N architecten). Hij probeerde bij de renovatie van NatLab zoveel mogelijk originele details te behouden (na de renovatie geschreven als: Natlab). Zo zijn de vloeren van de hallen, de raamkozijnen en de wandschildering van Albert Troost bewaard gebleven.
Op 11 oktober 2013 werd filmtheater Natlab officieel geopend met 5 filmzalen, een multifunctionele podiumzaal, twee expositieruimten en een café en restaurant. Sinds 2013 is Natlab een filmtheater met naast film ook een breed aanbod culturele activiteiten. Er zijn theater- en dansvoorstellingen, exposities, lezingen en debat. Daarnaast zijn er filmcursussen, en kunnen kinderen meedoen aan workshops en festivals. Bovendien heeft Natlab een café-restaurant waar je luncht, dineert of borrelt. Verder zijn er een aantal stichtingen actief: filmplatform Broet, Baltan, Architectuurcentrum Eindhoven, Flimhub Zuid e.a.
Een ander deel van het voormalige NatLab-complex kreeg in 2016 een nieuwe toekomst. Cepezed en ingenieursbureau Arup transformeerden met medewerking van Laride een deel van het voormalige onderzoekscomplex tot de nieuwe onderwijslocatie voor SintLucas. Dit is een school met creatief-technische en ondernemingsgerichte (v)mbo-opleidingen. Cepezed en Arup leverden het winnende ontwerp voor een volledige engineeringsopdracht inclusief architectuur, constructies, installaties, akoestiek en bouwfysica. Dit ontwerp werd in 2017 genomineerd voor de gemeentelijke architectuurprijs, die is genoemd naar de oorspronkelijke architect Dirk Roosenburg.
Bijzonderheden in het gebouw:
De plaquette met ‘Natuurkundig Laboratorium 1923’, herinnert aan de realisatie van dit eerste gebouwencomplex voor het NatLab in 1923. In 1914 is het NatLab opgericht en was tot 1923 gehuisvest in het Philipscomplex aan de Emmasingel.
Plaquette EPS Historical Site In oktober 2017 kreeg Natlab als officiële ‘Historical Site nr. 36’ een plaquette van de European Physical Society. Dit schreef de society over het NatLab:
‘In 1914 richtten de ondernemers Anton en Gerard Philips in hun gloeilampenfabriek een industrieel laboratorium voor natuurkundig onderzoek op: het NatLab. Vanaf 1923 was het in dit gebouw gevestigd. Het NatLab was een van de eerste industriële laboratoria met fundamenteel wetenschappelijk onderzoek als hoofddoel. De verbeterde techniek van de productie van gloeilampen en een diepgaand inzicht in de onderliggende fysica vormden de oorspronkelijke missie. Radiotechnologie en elektronische buizen voor versterking vormden het eerste deel van het succesverhaal. Het NatLab werd geleid met een inspirerende vrije keuze in de onderwerpen die voor onderzoek en innovatie werden onderzocht, en een open oog voor gastwetenschappers met een ongekende academische vrijheid. Philips verwierf daarmee grote internationale faam.’
Plaquette bij de ingang van Natlab
Wandschildering Auditorium Deze wandschildering werd gemaakt door Eindhovense kunstenaar Albert Troost in 1957. Het werd op 21 december 1957 aangeboden door de 1300 personeelsleden die destijds werkten bij NatLab tijdens de officiële opening van de nieuwe vleugel. Tegelijk was dit ook ter herdenking van het 40-jarig bestaan van Philips Research. Op de schildering wordt het werk in Philips NatLab symbolisch weergeven. Dit schreef het Eindhovens Dagblad over het kunstwerk (24 december 1957):
‘Prof Albert Troost heeft de uitvinder gesymboliseerd, die een kristal in de handen draagt. Zijn taak wordt overgenomen door een viertal figuren, die vervolgens het kristal weer verder dragen, tot tenslotte de mensheid van de toepassingen van een vinding profijt kan gaan trekken. Prof. Troost heeft de positieve waarden belichaamd in een opstijgende mensenfiguur die de handen naar het licht heft. Uit het gebaar van de ten-hemel-reikende handen zet zich de beweging van een opwiekende duif voort. De positieve kringloop neemt tenslotte de zon in zich op, die hier het symbool is van het goddelijke van waar tenslotte weer de inspiratie komt die opnieuw de menselijke geest bevrucht. Aldus sluit de positieve kringloop. Het negatieve gebruik yan de vindingen van de menselijke geest is tenslotte weergegeven ineen neerstortende mensenfiguur die door laaiend vuur omgeven wordt.’
Wandschildering van Albert Troost
Design speelt in Natlab een belangrijke rol. Veel tafels en de bar in Natlab zijn ontworpen door de Eindhovense ontwerper Piet Hein Eek. Hij is wereldberoemd vanwege het gebruik van sloophout in zijn ontwerpen. Hij ontwierp ook de stalen plantenbakken op het terras van Natlab. Jeroen Wand ontwierp de houten stoelen waarvan de zitting en rug zijn bekleed met blauw vilt. Deze stapelbare stoel werd oorspronkelijk ontworpen voor de onderwijsruimte van het Stedelijk Museum ‘s-Hertogenbosch. De Koeltorenlamp (Cooling Tower Lamp) is ontworpen door Mieke Meijer. De stapelbare Aluflex stoelen (zwarte zit en rugleuning met buisframe) zijn designklassiekers. Ze werden in 1951 ontworpen door Armin Wirth (1903-1992) voor de Zwitserse firma Stollinger und Söhne.
Gang in Natlab, met granito vloer en op de voorgrond de Aluflex klapstoel
Denkkamer De wandkleding is ontworpen door Claudy Jongstra. Deze bekleding bestaat uit een mix van wol en zijde. Deze verwijst naar de samenwerking tussen verschillende partijen bij Natlab. Claudy Jongstra’s werk is internationaal toegepast in uiteenlopende publieke interieurs zoals bioscopen en musea. Voor het Catshuis, de officiële ambtswoning van de minister-president, heeft Claudy Jongstra ook een wollen wandkunstwerk gerealiseerd…
Wandbespanning ontworpen door Claudy Jongstra
Tekst: René Erven
Bronnen:
Andries Heerding, Geschiedenis van de NV Philips’ gloeilampenfabrieken, I, Het ontstaan van de Nederlandse gloeilampenindustrie. ’s-Gravenhage (1980).
Dorine van Hoogstraten, Dirk Roosenburg: 1887-1962, Rotterdam (2005).
Suzanne Fischer, Bouwhistorisch Onderzoek NatLab Strijp-S Eindhoven, Eindhoven (2008). niet gepubliceerd onderzoeksverslag
Paul van Gerven & René Raaijmakers Philips Natlab. Kraamkamer van ASML, NXP en de cd, Nijmegen (2018)