Koppel sociale én ruimtelijke thema’s aan verbeeldingskracht
Sociale en ruimtelijke thema’s zijn nadrukkelijk verbonden, stelt Floris Alkemade. Hij was de eerste gast in de lezingenserie ‘Gezonde verdichting’ die is samengesteld door gastprogrammamaker Violette Schönberger. ‘Een samenhangend en overtuigend verhaal over de toekomst van de gezonde stad vraagt om het denken in lange lijnen van onderlinge afhankelijkheid en de inzet van verbeeldingskracht…’
Dat sociale en ruimtelijke thema’s nauw samenhangen illustreerde Alkemade met de overspannen woningmarkt. In de media zingt al een tijd lang het getal van 1 miljoen woningen rond, die er in Nederland nodig zijn om de woningnood op te lossen. Tegelijkertijd staan er in Nederland 5 miljoen eengezinswoningen en zijn nog maar zo’n 2,6 miljoen gezinnen met kinderen. Dat getal van 1 miljoen is dus inhoudsloos als we ons ook niet een beeld vormen van hoe we willen samenleven en welke woningen we daarvoor moeten bouwen: ‘Het gaat dus niet over aantallen woningen, maar over hoe we omgaan met de veranderingen die we zien’, stelde Alkemade.
Want de woningbouwopgave is niet het enige ‘probleem’ waar we mee aan de slag moeten. Er is sprake van wat Alkemade ‘een keten van afhankelijkheden’ noemde. De opgave hangt samen met andere opgaven zoals een forse C02 reductie die nodig is in de bouw, en aspecten als vergrijzing, eenzaamheid, sociaal zwakke wijken, bevolkingsgroei door buitenlandse migratie en de toename van kleinere huishoudens. We worden geconfronteerd met een sterke vergrijzing en het is de babyboomgeneratie die voor een groot deel in eengezinswoningen woont en nauwelijks doorstroomt naar andere woningen. Bovendien is nu al 27 procent van onze huishoudens een 65+-huishouden.
Als we de druk om meer woningen te gaan bouwen vertalen in het volbouwen van het buitengebied met betonnen eengezinshuizen, zijn we verkeerd bezig. Juist door de toepassing van beton en baksteen neemt de C02-uitstoot enorm toe, terwijl we voor de opgave staan die uitstoot drastisch verminderen. Bovendien gaat woningbouw buiten de steden vaak ook ten koste van kwetsbare landschappen, biodiversiteit en de ontplooiing van duurzame landbouw die een groter ruimtebeslag vraagt.
Doordat er een samenhangende logica tussen de uitdagingen ontbreekt, vergroot de oplossing van het ene probleem stelselmatig een ander probleem. Alkemade betoogde dat met de inzet van meer verbeeldingskracht we ook kunnen proberen die keten van afhankelijkheden andersom in te zetten: ‘Tegelijkertijd hebben we geen keus. Het roer moet om.’
In zijn functie als Rijksbouwmeester, initieerde Alkemade een aantal projecten waarin dit denken in onderlinge afhankelijkheden gekoppeld aan verbeeldingskracht een belangrijk uitgangspunt vormde. Een van die projecten is de prijsvraag Who Cares – communities of practice dat hij in 2017 lanceerde samen met Gijsbert van Herk (Stichting Humanitas) en Pauline Meurs (Raad voor Volksgezondheid en Samenleving). Het initiatief resulteerde in 174 voorstellen voor nieuwe vormen van wonen en zorg.
Een van de oplossingsrichtingen die naar voren kwamen was het hofjes-wonen, een van oorsprong oer-Hollandse woonvorm die teruggaat tot de middeleeuwen. Het is een geschikte woonvorm voor ouderen en kwetsbaren. Andere voorstellen betroffen bijvoorbeeld het optoppen en strategische sloop van galerieflats of het toevoegen van tijdelijke woonunits in achtertuinen van woningen.
Hout is daarbij een uiterst geschikt constructiemateriaal. Het is licht en op het gebeid van duurzaamheid heeft het materiaal het voordeel dat er CO2 wordt opgeslagen. Bij beton daarentegen wordt juist een flinke hoeveelheid CO2 geproduceerd. De projecten laten zien hoe met de inzet van verbeeldingskracht de keten van afhankelijkheden kan worden doorbroken en hoe nieuwe ketens kunnen ontstaan die een integraler en duurzamer antwoord zijn op de complexe uitdagingen.
Who cares is inmiddels een netwerk waarin de ontwerpers, woon- en zorgprofessionals samen met bewoners, gemeenten en professionals werken aan nieuwe vormen van wonen en zorg. Tal van projecten hebben een vervolg gekregen. Alkemade besprak kort de eerste eerste ervaringen, Hij signaleerde een aantal knelpunten bij de verdere ontwikkeling van concepten. In de eerste plaats blijkt het niet makkelijk geschikte, betaalbare locaties voor de concepten te vinden. Door de druk op de woningmarkt zijn die locaties duur. Vaak blijkt dat er bij gemeenten nog geen eenduidige visie op de woonzorgopgave is ontwikkeld. Dat vertraagt initiatieven. Ook aan de financieringskant signaleerde Alkemade problemen. Zorggelden mogen nu niet worden ingezet voor ‘stenen en preventie’. De voortgang van Who cares is te volgen op de website.
De eerste bijeenkomst in de serie ‘Gezonde verdichting’ vond plaats op maandag 10 oktober 2022 in Natlab. Gastprogrammaker; Violette Schönberger. Gasten: Floris Alkemade, Jim van den Beuken en Nancy van Loon. Gespreksleiding Rudy van Beurden. Beschouwing: René Erven.
Referentie:
Floris Alkemade, De Toekomst van Nederland. De kunst van richting veranderen, Bussum 2020, p. 107-112.