Achtergrondartikel: Park Meerland
Het ontstaan van Park Meerland gaat terug tot 1995. Toen won het ontwerpbureau Teun Koolhaas Associates, tegenwoordig Atelier Dutch, de prijsvraag voor het ontwerp van de Eindhovense Vinexlocatie Meerhoven. Deze ‘nieuwe stad,’ zoals omschreven in het prijsvraagtoelichting, bevatte een ambitieus programma met woningen, bedrijven, winkels, scholen, sociaal-culturele voorzieningen en… veel groen en water. Er is gedurende de ontwikkeling van Meerhoven veel veranderd en aangepast. Echter, op de 60 hectare recreatief groen is nooit bezuinigd. ‘Dat alleen dat al maakt Meerhoven een unieke Vinex’, aldus Hubert de Boer, landschapsarchitect en voormalig partner van Teun Koolhaas Associates.
Maandag 30 mei 2011 was een snikhete dag. Het was de dag dat de jury van de Dirk Roosenburgprijs alle genomineerde projecten bezocht. ’s Middags, toen de thermometer 30 graden aangaf, was Park Meerland aan de beurt. De jury maakte er, samen Marcel van Meel, namens de gemeente Eindhoven projectleider van Park Meerland, een wandeling die eindigde op de uitkijkheuvel. Hier genoot iedereen van het omringde landschap en een briesje dat voor een beetje verkoeling zorgde. Het park imponeerde de juryleden. In het juryrapport over Park Meerland schrijft de jury later:
’Als groene lob past het in de structuur van Eindhoven. De situering is tegelijkertijd strategisch in de Vinex-wijk Meerhoven. Daardoor werkt het park verbindend en is het een belangrijke ontmoetingsplek. Het park wordt nu al volop gebruikt. De opzet biedt een forum met kamers, daardoor blijft het ondanks zijn schaal een overzichtelijk park. Het ontwerp is niet bij uitstek modern, eerder romantisch landschappelijk, maar wel uiterst zorgvuldig en beheerst. De jury noemt het een subliem park, het is jong en toch al doorleeft. Dit komt mede door de vanzelfsprekende en onnadrukkelijke mix van bestaand groen met nieuwe elementen. De niet ingevulde vlaktes geven het iets robuust, iets rauws, maar tegelijkertijd is het op momenten liefelijk en gedetailleerd. De aandacht voor het ontwerp van de bruggen en het pompgemaal dragen hier sterk aan bij. Het geheel prikkelt de fantasie. Het doet de jury ook goed te zien dat het ontwerp voor het park op verschillende plekken is aangepast aan de wensen van de bewoners zonder dat het aan ontwerpkwaliteit heeft ingeboet. Een park als Meerland is misschien niet de opgave van de toekomst, het is wel een zeer relevant en waardevol project voor de toekomst.’ En dus won Park Meerland de Dirk Roosenburgprijs 2011
‘Het ontstaan van Park Meerland kan niet los gezien worden van de ontwikkeling van de uitbreidingslocatie Meerhoven’, vertelt Rob van der Velden stedenbouwkundige en directeur van Atelier Dutch. ‘De Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (Vinex) van het Ministerie VROM uit 1991 bevatte uitgangspunten voor de bouw van nieuwe woningbouwlocaties voor de periode vanaf januari 1995. In Eindhoven kwam een voormalig militair terrein beschikbaar ten zuiden van de luchthaven. De gemeente schreef een prijsvraag uit die Teun Koolhaas Associates won.’
Het bureau Teun Koolhaas Associates tekende met groot succes enkele plannen voor de zogenaamde Vinex-wijken. Naast Meerhoven komen onder meer de ontwerpen van Vinexen bij Den Bosch, Ypenburg, IJsselstein en Zoetermeer van de tekentafels van dit bureau. In 1985 richtte Koolhaas zijn bureau op samen met zijn toenmalige partners Freek Riem, Leo Nederlof en Hubert de Boer. Het bureau was onder meer verantwoordelijk voor het ontwerp van het masterplan van de Kop van Zuid in Rotterdam. Toen Koolhaas in 2002 ernstig ziek werd, hebben in 2003 architecten Leo Nederlof en Elmar Egert en stedenbouwkundigen Freek Riem en Rob van der Velden het bureau voortgezet onder de nieuwe naam Atelier Dutch.
Op het kantoor van Atelier Dutch laten Hubert de Boer en Rob van der Velden de originele plannen voor Meerhoven zien. Deze ‘nieuwe stad’ bestaat uit een verbindings-as, parallel aan het Beatrixkanaal, met hieraan verbonden een drietal functionele, rechthoekige ‘banden’. Een band voor bedrijven, meteen ten zuiden van Eindhoven Airport, en twee banden met woonmilieus. Tussen deze banden ligt een bos- en natuurband, waar in het oorspronkelijk landschap nog herkenbaar is, en een park- en waterband. (afbeelding)
‘De waterplas van 40 hectare in deze park- en waterband heette Meerwater’, vertelt De Boer. ‘En, toen we na de ramp met het Herculesvliegtuig het water uit de plannen moesten halen, omdat dat te veel vogels zou aantrekken, bedacht ik de naam Meerland’, waarmee de oorsprong van de naam van het park is toegelicht. De Boer onderstreept tegelijkertijd dat hij zich vanaf dat moment hard heeft gemaakt voor het handhaven van dat groen: ‘Het was natuurlijk verleidelijk om die dure hectares grond te gaan bebouwen. Ik ben blij dat de gemeente het belang van die groene long voor de wijk heeft ingezien. Dat alleen dat al maakt Meerhoven een unieke Vinex.’
Toch lijkt de plattegrond van het huidige Meerhoven en Park Meerland in niets meer op de oorspronkelijke plannen. Dat wil Rob van der Velden wel nuanceren: ‘De hoofdvorm is wellicht losgelaten, maar een aantal onderliggende ontwerpprincipes is wel degelijk gehandhaafd. Zoals het uitbuiten van contrasten; nat-droog; hard-zacht; hoog-laag. Er is bijvoorbeeld nog steeds een duidelijk contrast voelbaar tussen de harde woonmilieus en het zachte groen. Dit uitbuiten van contrasten is een thema dat consequent is doorgevoerd. Ook is het oude onderliggende landschap nog voelbaar in de huidige plattegrond. De oorspronkelijke hoofdopzet was in veel opzichten ook erg conceptueel, te academisch, en botste met de bestaande bouwcultuur en de opvattingen van het lokale bestuur. Een proces van kritisch “fine tunen” van het ontwerp en herformuleren van uitgangspunten is altijd onvermijdelijk.’ (afbeelding)
Het masterplan van Meerhoven bestaat uit de bedrijvenzone Flight Forum en Park Forum, en vijf ‘woonwijken’: Zandrijk; Bosrijk; Grasrijk; Waterrijk en Meerrijk. Deze grenzen aan een grote groene zone: Park Meerland. ‘Tijdens een aantal workshops hebben we gekeken naar vormtypologieën voor de verschillende wijken. We hebben gezocht naar eenheid in de wijk, maar toch ook met een prettige variatie’, vertelt Van der Velden. Hij gebruikt de Smartiemetafoor om uit te leggen wat hij bedoelt: ‘Als je alle Smarties door elkaar mixt krijg je een kleurig geheel, maar als je de Smarties op kleur sorteert en bij elkaar groepeert, krijg je daadwerkelijk wijken met een eigen signatuur: een eigen kleur.’
Zandrijk is opgebouwd volgens een strak gridpatroon. Bij Bosrijk wordt de hoofdstructuur gevormd door de bestaande bomen en open groene ruimten. Waterrijk kent een opzet met stedelijke kamers aan een avenue, aangevuld met ‘landschappelijke’ kamers. Bij Grasrijk is er een neutraal raster gelegd over het landschap waarin natuurlijke lijnen aanwezig zijn. Het grid wordt verbijzonderd door de integratie van oude bewoningslinten, bosjes, de beek en boerderijen. Meerrijk dat naast de Hangar wordt gerealiseerd, is het hoogstedelijke hart van Meerhoven. Het heeft een centrumfunctie waarin wonen, winkelen en andere voorzieningen worden gecombineerd.
Park Meerland bindt deze vijf wijken. De wijken zijn zo opgezet en gepositioneerd dat het park er altijd vlak bij is. De Boer: ‘In de conceptfase is ervoor gekozen om een landschapspark te maken dat een interessant contrast vormt met de aanliggende, qua architectuur moderne, wijken. Dit uitbuiten, of beter gezegd, het opzoeken van contrasten is een structureel ontwerpuitgangspunt. Een park moet overdrijven zodat betekenissen duidelijk worden.’ De inrichting van Park Meerland laat die contrasten goed zien. Er zijn open weiden tegenover dichte boomgroepen; hoge heuvels tegenover een laag en drassig beeklandschap. Strak gemaaide speelweiden tegenover verruigde grasvlakken en een oeverzwaluwwand.
Over zijn inspiraties vertelt De Boer: ‘Ik heb in mijn jeugd in Eindhoven gewoond, en ken de Eindhovense parken goed. Deze vormden belangrijke referenties: de Karpendonkse plas; het beeklandschap van de Dommel; het landschappelijke Philips De Jonghpark met zijn rhodondendrons die ook in Meerland zijn toegepast, het stadswandelpark met de subtiele integratie van kunst en groen. Maar we hebben ook goed gekeken naar het Kempische landschap waarin agrarische cultuurlandschappen samengaan met ruige natuur, Park Sonsbeek in Arnhem waarin grote open ruimten worden gecombineerd met bos en de Engelse landschapsarchitectuur, bijvoorbeeld landschapstuinen van Stowe en landgoed Blenheim.’
Het park is zo geënsceneerd dat er zicht is over lange lijnen met een grote open maat bij de weiden. Tegelijkertijd is er intimiteit door de bestaande boomgroepen in te zetten en te combineren met hoogteverschillen van een nieuw gemaakt heuvel landschap. Zo ontstaat een gevoel van ruimte en openheid met een ‘menselijke maat’. De groene structuren van het park ‘aderen’ door in de woonbuurten en versmelten hier met het buurtgroen.
Net als in Engelse landschapsparken is een uitgebreid padennetwerk gekoppeld aan wandeldoelen: theehuizen of follies. In Park Meerland zijn dit moderne elementen: een gemaal, speelplekken, uitkijkpunten, steigers. De bruggen verbijzonderen de kruispunten van de meanderende wandelroutes en waterpartijen. Deze bijzondere plekken zijn ontworpen door DaF-architecten en Van Helmond | Zuidam architecten. Van der Velden: ‘In eerste instantie waren we een beetje teleurgesteld dat we zelf niet de opdracht kregen. Maar ik vind het goed dat een jong en een lokaal bureau de kans hebben gekregen een modern ontwerp te maken. Het past bij het hoofdthema van het park: het uitbuiten van verschillen. De bruggen van DaF-architecten en het gemaal en vleermuisgrot van Van Helmond | Zuidam zijn eigenzinnig en modern.’ De Boer vult dat aan: ‘Het zijn de juwelen in een setting. Beide kunnen niet zonder elkaar.’
Dat de jury het park als ‘romantisch landschappelijk’ karakteriseert ziet De Boer niet als kritiek. ‘Nee, dat is ook de opzet. Toen we met het park aan de slag gingen stond de vakmedia vol met strakke parkontwerpen, à la Parc de la Villette van Bernard Tschumi. Een bij uitstek architectonisch park, met strakke assen en opmerkelijke artefacten. Maar de kern van het vak landschapsarchitectuur gaat mijns inziens over begrippen als ‘aanplanten’ en ‘groeien’. Die middelen hebben we in Meerland ingezet. Een van de grote genoegens van het park vind ik de Lakenvelderkoeien die er in het weiland grazen.’
‘Bij dit soort ontwerpen moet je je niet door de waan van de dag laten leiden, door wat nu trendy is’, voegt Van der Velden daar aan toe. ‘Mij gaat het erom dat zo’n park toekomstwaarde heeft, duurzaam is, een tijdloze schoonheid heeft. Mensen moeten het niet alleen nu mooi vinden, maar over 10, 15 jaar nog steeds zeggen: ik ga daar graag heen. Voor mij is, door de combinatie van romantische, landschappelijke elementen met moderne artefacten, Park Meerland met recht een park van de 21e eeuw.’ Tekst: René Erven.